Iets over de geschiedenis van de protestanten in Wildervank

De huidige Protestantse Gemeente in Wildervank is de voortzetting van de Hervormde Gemeente en de Gereformeerde Kerk ter plaatse. Op 25 april 2010 kwam in Wildervank officieel de fusie tot stand, onder de paraplu van de Protestantse Kerk in Nederland. Na een Samen op Weg-proces dat landelijk 40 jaar geduurd heeft verenigden de Nederlandse Hervormde Kerk en de Gereformeerde Kerken in Nederland zich in 2004 tot de ene Protestantse Kerk in Nederland. Daarmee werd een 170 jaar oude breuk tenslotte hersteld. Ook de Evangelisch-Lutherse Kerk sloot zich op landelijk niveau daarbij aan, hoewel plaatselijk de Lutherse gemeenten vaak nog zelfstandig zijn. Hoe is het allemaal zo gekomen?

Vrij kort na het ontstaan van Wildervank als veenkoloniaal dorp werd een kerk gebouwd en een predikant aangesteld. Dat diende uiteraard een religieus doel, maar in die tijd vervulde de kerk daarnaast maatschappelijke taken op het gebied van armenzorg, ziekenzorg en onderwijs. Uiteraard was die kerk hervormd (of zoals men toen zei: gereformeerd), want dat was toen de ‘heersende kerk’. Veendam had in 1663 al een kerkgebouw gekregen, maar na de dood van Adriaan Geerts Wildervanck bouwde zijn weduwe Margaretha Hardenberg ook in Wildervank een bedehuis. In 1687 werd dat in gebruik genomen. De eerste steen was al in 1659 gelegd, maar jarenlang getouwtrek over de erfenis vertraagde de bouw. In 1668 werd ds. Omius Oomkes bevestigd als de eerste predikant van Wildervank. Tot op hoge leeftijd vervulde hij zijn ambt en in de voormalige kerk is nog de grafsteen van hem en zijn vrouw te vinden.

Aan de oorspronkelijke zaalkerk werden in 1777 een noordvleugel en in 1857 een zuidvleugel toegevoegd, waardoor de kerk de huidige kruisvorm kreeg. Bij die laatste uitbreiding werd tevens de gedenksteen aan de oostzijde van de kerk aangebracht. Niet zolang daarvoor, in 1834, werd aan de westzijde de kerktoren voorzien van de houten klokkestoel met uivormige spits die de kerk ook vandaag nog een bijzondere uitstraling verleent. Rondom de kerk liggen nog steeds de graven van velen die in de geschiedenis van Wildervank een rol hebben gespeeld.

Omdat veel van de veenarbeiders uit Duitsland afkomstig waren, ontstond er al vroeg behoefte aan een Lutherse kerk. In 1700 werd er een gebouwtje gesticht op dezelfde plek als de huidige Evangelisch-Lutherse kerk. Johan Bischof Holtzapffel werd er de predikant. Rond 1760 was de kerk te klein geworden en ze werd vrijwel geheel herbouwd. Vanaf die tijd begon men ook voorzichtig met kerkdiensten in het Nederlands. De Evangelisch-Lutherse kerk is nooit erg vermogend geworden en moest het vaak zonder predikant stellen. Toch waren er zeker perioden van bloei. Nog in 1928 werd de kerk uitgebreid met zaalruimte en het huidige kerkportaal met torentje. Tussen 1950 en 1970 werden de glas-in-loodramen, naar ontwerp van ds. W.J. Kooiman, aangebracht. Het kerkje is nu een gemeentelijk monument en niet meer als kerk in gebruik. De Lutherse gemeente zelf is opgegaan in de Lutherse streekgemeente van Oost-Groningen.

De 19e eeuw was een tijd van grote economische en maatschappelijke veranderingen en dat had onmiskenbaar zijn weerslag op het godsdienstig leven. In Wildervank verschoof de bedrijvigheid van veenwinning naar landbouw, met daarnaast een niet te verwaarlozen aandeel in de scheepvaart en later ook industrie. Binnen de Nederlandse Hervormde Kerk groeiden in het begin van de eeuw spanningen tussen stromingen die meer aansloten bij de cultuur van de Verlichting (de Groninger godgeleerden, en later de moderne richting) en meer piëtistische kringen. In 1834 – let op het jaartal! – kwam het tot een uitbarsting. Deze beweging heette de Afscheiding. Ds. Hendrik de Cock, geboren en getogen in Wildervank, verliet met zijn Ulrumse kerkeraad de Hervormde Kerk. Een reeks andere predikanten en gemeenten volgden dat voorbeeld.

Ook in Wildervank, waar ds. De Cock zelf voorging in de eerste kerkdienst van de nieuwe Christelijk Afgescheiden Kerk, in een boerenschuur op 9 april 1835. Wildervank was landelijk gezien de derde gemeente die zich afscheidde. Aanvankelijk waren de bijeenkomsten van afgescheidenen verboden. De Cock en zijn medestanders bouwden een respectabele voorraad boetes op… Nadat de koning de nieuwe kerk officieel erkend had, kwam alles in rustiger vaarwater en in 1842 werd de eerste eigen kerk in Wildervank gebouwd.

Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw maakten vrijwel alle kerken een langdurige periode van bloei door. Een uitdrukking daarvan is de uitbreiding van de Oude Kerk in 1857 en de plaatsing van een nieuw orgel tien jaar later, gebouwd door R. Meijer. Ook de gereformeerden, zoals de afgescheidenen inmiddels waren gaan heten, ging het voorspoedig. Zij hadden hun eigen scholen, al sinds 1851, en droegen zo ook bij aan de opbouw van het dorp. Het eerste kerkje werd te klein en vervangen door een groter gebouw. Rond de eeuwwisseling was die kerk opnieuw te klein. De huidige Grote Kerk werd in 1911 in gebruik genomen en het Walcker-orgel in 1913. Bij de bouw van beide is de familie Bosch een grote stimulator geweest.

De Tweede Wereldoorlog luidde opnieuw fundamentele verschuivingen in de samenleving in. Economisch veranderden de zaken ingrijpend, maar ook cultureel en niet in de laatste plaats religieus. De zekerheden van de vroegere verzuilde samenleving brokkelden in rap tempo af, Wildervank werd deel van de gemeente Veendam, de landbouw verloor haar dominante positie, traditionele industrie werd vervangen door nieuwe bedrijvigheid, talloze kleine winkels langs beide diepen verdwenen in groten getale, scholen werden gesloten of verplaatst, nieuwbouwwijken breiddden zich gestaag uit. In deze nieuwe wereld sprak geloven allerminst vanzelf en velen voelden zich niet langer verbonden met de kerk. Intern woedden er van tijd tot tijd stevige discussies, maar per saldo groeiden hervormden, gereformeerden en luthersen steeds meer naar elkaar toe, waarvan de fusie in 2010 het uiteindelijke resultaat is geworden.Zo staan we als protestanten op de drempel van weer een nieuwe tijd. Een tijd die niet weinigen zullen ervaren als een tijd van crisis. Maar dat komt van het Griekse woord ‘krisis’, dat ‘onderscheiding’ of ‘beslissing’ betekent. De geesten onderscheiden en met geloof, hoop en liefde durven beslissen: is dat niet gewoon de roeping van de kerk?